कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्ष

कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्ष कोशी नदीको तटमा रहेको संरक्षित क्षेत्र हो । यो वि.स. २०३२ (सन् १९७६) सालमा स्थापना भएको हो । यस कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्ष १७५ वर्ग किलोमिटर क्षेत्रफलमा फैलिएको छ । यस आरक्ष सुनसरी, सप्तरी र उदयपुर गरेर तिनवटा जिल्लामा फैलिएको छ ।

सन् १९८७ रामसार सुचीमा सुचीकृत भएको नेपालको पहिलो ठूलो रामसार क्षेत्रका रूपमा परिचित यस आरक्षमा विभिन्न ४४१ प्रजातीका चराहरू, २१९को संख्यामा दुर्लभ अर्ना र १२ वटा दुर्लभ डल्फीनसमेत पाईन्छ ।

नेपाल सरकारले जनसहभागितामा संरक्षण कार्य अगाडि बढाउने लक्ष्यले मध्यवर्ती क्षेत्रको घोषणा गरी, यस मध्यवर्ती क्षेत्र व्यवस्थापन समितिको गठन २०६१ भदौ ३१ मा गरिएको थियो । मध्यवर्ती क्षेत्रको क्षेत्रफल १७३ वर्ग कि.मी रही ३ जिल्लाको (सुनसरी, सप्तरी, उदयपुर) १६ वटा गाउँहरु समेटिएको छ ।

मध्यवर्ती क्षेत्र व्यवस्थापन समितिलले विशेष गरेर आरक्ष वरिपरी रहेका प्राकृतिक श्रोतको संरक्षण र सदुपयोग, स्थानीय सामुदायिक विकास लगायत आरक्ष संरक्षणमा सहयोग र सल्लाहकारको भुमिका निर्वाह गर्ने गर्छन् ।

यस कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्षमा तीन अलग मौसम अनुभव गर्न पाईन्छ । गर्मीको मौसम (फाल्गुण देखि जेठसम्म)मा तीव्रता न्युनतम वर्षा सँग संगै तिब्र गर्मी हुन्छ । यसबेला यहाँको तापक्रम ४० डिग्री सेन्टीग्रेट सम्म पुग्न सक्छ । मनसुन जेठको अन्त्य तथा आषाढको शुरूमा शुरू हुन्छ र भाद्रसम्म लगातार भारी वर्षा रहन्छ । सबैभन्दा भारी वर्षा साउन तिर हुने गर्छ तर त्यस मौसममा उच्च आर्द्रता र तापक्रमको अनुभव पनि हुने गर्छ ।

शिसिर ऋतुमा सफा आकाश र सयमी तापक्रमले चिनाउँछ, तापनि यो मौसममा अझै पनि एकदम चिसो हुने गर्दछ । यहाँ पूर्व पश्चिम राजमार्गबाट भएर जान सकिन्छ । यस प्राकृतिक संरक्षण क्षेत्र एशियन पानीको जंगली भैँसी जसलाई अर्ना भनिन्छ, हरिण, नीलगाई, मगर, गंगा र अन्य भन्दा धेरै जातिका चराचुरीहरूको बसोबास स्थल हो ।

वनस्पति तथा वन्यजन्तु

कोशी टप्पु वन्य जन्तु आरक्षण मुख्यतः घाँसे मैदानले भरिएको छ । साथै यहाँ खयर, साल तथा सिसौ लगायतका वनस्पतिहरू पाइन्छन् । मुख्यतः लोपोन्मुख अवस्थामा रहेका अर्ना (जंगली भैँसी)हरू पाईने यो आरक्षमा अन्य २० प्रकारका साना ठूला जनावरहरू जस्तैः हरिण, रतुवा, नीलगाई, बँदेल, बाँदर, अजिंगर आदि जनावरहरू पाइन्छन् ।

विश्वमा नै दुर्लभ मानिएका चराचुरुगीहरू सहित ४४१ प्रजातिका चराचुरुंगीहरू पाइने यस आरक्षणमा हाँस प्रजातिका २० वटा, जलचरा प्रजातिका ११४ वटा लगायतका पंक्षीहरू पाइन्छन् । जस मध्य लोसार ठूलो धनेश, स्वाम्प प्याराडाइज (swamp partridge), फिसिङ इगल, टफटेड सोभलरडक ब्रेस्टेट, ब्रान्डेट रेल किङ फिसर आदि संसारमा नै दुर्लभ चराहरू अन्तर्गत पर्छन ।

साथै जाडो मौसममा रूसको साईवेरिया, मंगोलिया, चीन, तिब्बत, काजकस्तान, अफगानिस्तान, स्पेन, इरानबाट पनि चराहरू बसाइ सरेर आउने गरेको पाइन्छ । यस आरक्षमा अवस्थित कोशी नदीमा ८० प्रजातिका माछाहरू लगायत साथै दुर्लभ घडियाल गोहि तथा ग्यांगेटिक डल्फिन (Gangetic dolphin) पनि पाइन्छन् ।

अर्नाको राजधानी र चराहरूको स्वर्ग

विराटनगरबाट करिब ५० किमी उत्तर(पश्चिम र धरानबाट करिब ४० किमी पश्चिम दक्षिणमा अवस्थित कोशीको “टप्पु“ कोशीटप्पु सिमसार भुमि र दलदले क्षेत्रका लागि विश्वमै प्रसिद्ध छ ।

सिसौ, खयर र सिमलका रूख र पोथ्रा(पोथ्रीहरूले भरिएको यो टप्पु सिमसार भुमि र दलदले क्षेत्र बाहेक चराको वासका रूपमा पनि लागि विश्वमै प्रसिद्ध छ । अर्ना त नेपालमा केवल यहीँ मात्र पाइन्छ ।

तर गत बषृ सरकारले यहाँबाट १३ वटा अर्ना चितवन राष्टिय निकुञ्ज सारेको छ । अर्ना यहाँ मात्र पाईने र टाडा टाडाबाट चराहरु आउने भएकाले कोशीटप्पुलाई अर्नाको राजधानी, चराको स्वर्ग भनिन्छ ।

कुन समय घुम्न उपयुक्त

कात्तिकदेखि फागुनसम्म अर्ना र चराको संसार घुमघाम र दृश्यावलोकनका लागि बढी उपयुक्त मानिन्छ । यो अवधिमा चराहरूको भीडले कोशीटप्पुको रौनक नै अर्कै हुन्छ । अझै हात्ती चढेर आरक्षण र नजीकैका गाउँ घुम्दाको मज्जै बेग्लै हुन्छ ।

तमोर, अरुण, दुधकोशी, तामाकोशी, सुनकोशी, लिखु र इन्द्रावती मिसिएको सप्तकोशी यहाँको अर्को आकर्षण हो । आरक्षण घुम्न जानेहरूका लागि आसपासका क्षेत्र र सप्तकोशी नदीमाथिर्को याफ्टिण्ङ समेत तान्नसक्छ ।

काभ्रे जिल्लाको दोलालघाटबाट भोटेकोशीर्मा याफ्टिङ गर्दै बराहक्षेत्र(चतरा निस्केर कोशीटप्पु भ्रमण गर्न सकिन्छ। धरानबाट २६ किमी उत्तर मुलघाट गएर्र याफ्टिङ गर्दै चतरा भएर कोशीटप्पु समेत झर्न सकिन्छ। चतराबाट ३० किलोमिटर दक्षिणमा पर्ने कोशीटप्पुसम्म सप्तकोशीमा नौका विहारको आनन्दसमेत लिन सकिन्छ ।

पुग्ने कसरी ?

विराटनगरबाट करिब ५० किमी उत्तर(पश्चिम र धरानबाट करिब ४० किलोमिटर पश्चिम दक्षिणमा अवस्थित कोशीटप्पुसम्म पुग्न यातायातका साधन सजिलै पाइन्छ । पुर्व पश्चिम राजमार्गको लौकहीबाट आरक्षण पुन सकिन्छ । कोशीटप्पु धरानबाट महेन्द्रनगर, प्रकासपुर हुदै पुग्न सकिन्छ ।

नजिकको बस स्टेसन जमुहा हो । जमुहाबाट २.५ किमी दुरीमा अटोरिक्साबाट आरक्षणको हेडक्याटर कुसाहा पुग्न सकिन्छ । काठमाण्डौ, काकरभिट्टा, विराटनगरबाट दैनिबक बस पाउन सकिन्छ । त्यहाँबाट जमुहामा उत्रिएर आरक्षण पुग्न सकिन्छ । कुसाहादेखि ५७ किमी दुरीमा विराटनगर एयरपोट छ । त्यहाँबाट काठमाण्डौं विराटनगर दैनिक उडान हुने गर्दछन् ।

बासको सुविधा

स्तरीय विदेशी पर्यटकहरुका लागि यहाँ कोशी टप्पुवल्ड लाईफ क्याम्प, कोशी टप्पु वल्र्ड बर्ड वाचिग क्याम्प र कोशी क्याम्प गरेर तीन वटा होटलहरु रहेको छन् । बस्न, बेलुका खाना र विहान नास्तासमेत गरेर एक रातका लागि विदेशी पर्यटकका लागि ९० डलर(रु ९ हजार) पर्दछ ।

नेपाली पर्यटकहरुका लागि ३५ डलर(रु.३ हजार ५ सय) पर्दछ । कुसाहामा अन्य साना केही होलट लजहरु पनि छन् । होमस्टे सेवा पनि संचालनमा छ । राम्रो बासका लागि विराटनगर, इटहरी र धरान पुग्नुपर्दछ ।

कोशीटप्पु आरक्षण क्षेत्रमा जंगल सफारी

पूर्वमा पर्यटकहरुलाई आकर्षित गर्ने उद्देश्यले कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्षलाई लक्षित गरेर जंगल सफारी प्याकेज पनि शुरु भएको छ । यो काम विगत ५ बर्षदेखि पर्यटन प्रर्वद्धन तथा व्यावसायमा सक्रिय धरानको सेछ ट्राभलिङले गर्दै आएको छ ।

धरान आउने पर्यटकहरुलाई थप एक रात बास बसाउने गरी जंगल सफारीको प्याकेज तयार गरेको छ । यो एक दिनको प्याकेज भए पनि पर्यटकहरुले चाहेमा कोशीटप्पुमा होम स्टे पनि राख्न सकिने छ ।

पर्यटकहरुलाई घुमाउने, खर्च गराउने र उनीहरुलाई मनोरञ्जन गराउन यस्तो प्याकेज शुरु गरिएको हो । विहान धरानबाट सफारी गर्दा बेलुका धराई नै आईपुग्न सकिन्छ । पर्यटकहरुले थप मनोरञ्जन गर्न चाहे कोशी टप्पु क्षेत्रको होमस्टमा बसन सकिने व्यवस्था पनि छ ।

धरान दक्षिणको चारकोसे जंगलमा ठुलो फायरलाईन र अर्को धरान १९ को हरियाली वन समुहबाट ट्र्याक शुरु हुन्छ । उक्त ट्रयाक धरान १७ स्थित कुम्भीआहालबाट साविक भरौल गाविस निस्कन्छ । त्यहाँबाट महेन्द्रनगर, प्रकाशपुर हुदै कोशीटप्पु वन्यजन्तु आरक्षमा पुग्न सकिन्छ ।

आरक्षमा हात्ति सफारी गर्दै जंगली भैसी अर्ना अवलोकन गर्न सकिन्छ । सार्थ विभिन्न प्रजातिको चराहरुको पनि अवलोकन गरिन्छ ।

यहाँ पर्यटकहरुले कोशी नदीमा बोटिङको मजा लिन सक्नेछन् । कोशीको बीचमा रहेको टापुमा पुर्‍याउने गरिन्छ । टापुमा वालुवाको थुप्रो छ, त्यहाँ पर्यटकहरु रमाउनेछन् । नेपालमा अन्यत्र पनि जंगल सफारी हुन्छ, तर त्यहाँ २, ३ घण्टाको मात्र छ ।

कति खर्च लाग्छ

एकदिनको प्याकेजका लागि एक जनालाई मात्र २ हजार ५ सय रुपैया पर्छ । सफारीको लागि ७ जना क्षमताको गाडी रहेको छ । तर, प्रर्वद्धनको लागि ३ या ४ जना मात्र भए पनि प्याकेजमा लैजाने गरिएको छ ।

कस्ले घुमाउछ

पुर्वी नेपालका पर्यटकीय गन्तव्यहरुको प्याकेजसहित धरानमा सेछ ट्राभलिङ सञ्चालनमा छ । यसले सेछ नामबाटै धरान–१३ मा सुविधा सम्पन्न होट संचालन गदैं आएको छ । टुर प्याकेज तयार गर्ने र पर्यटकहरुलाई घुमाउन लैजाने यो धरानको पहिलो संस्था हो ।

र्‍याफ्टिङको मज्जा

पछिल्लो समय र्‍याफ्टिङ जस्तो साहसिक खेल संचालनमा आएको छ । २०६२ मंसिर १ गतेबाट सञ्चालनमा आएको तमोर रिभर एड्भेन्चर प्रालिले सञ्चालन गरिरहेको र्‍याफ्टिङ सञ्चालन गरिरहेको छ । अहिले अर्को कम्पनी पनि दर्ताको प्रक्रियामा छ ।

अहिलेसम्म २० हजार जनाले र्‍याफटिङको सुविधा लिइसकेका छन् । युवा व्यवसायी मदन ढकालले संचालन गरेको यो मंसिरदेखि वैशाखसम्म र्‍याफटिङको सिजन हो । उनले मूलघाट–तमोर रुटमा दैनिक सेवा दिइरहेको बताए ।

तमोरको मुलघाटबाट सुरु भएको यात्रा सप्तकोशी भेट्ने चतरासम्म आउने गर्छ । मूलघाटसम्म लाने र चतराबाट पिक अप गर्ने काम पनि कम्पनीले नै गर्छ । ३४ किलोमिटरको तमोर र्‍याफटिङको मज्जा लिन ६ घण्टा जति समय लाग्छ ।

शुल्क कति लाग्छ

३४ किमी तमोर घुम्न कम्पनिले ३ हजारमा लिने गर्दछ । धरानबाट धनकुटाको मुलघाटसम्म पुन कम्पनिले नै यही पैसामा लाने गर्दछ । चतरामा पुगे पछि फेरी कम्पनिले धरान ल्याउने छ । केही थप शुल्क तिरेर चतराबाट कोशी टप्पुसमेत जान सकिन्छ ।

र्‍याफ्टिङको सिजन

मंसिरदेखि बैशाख सम्म(डिसेम्बर मे सम्म)

साइक्लिङ

साहसिक खेलमा दरिएको साइक्लिङ गर्नेहरुको संख्या धरानमा बढ्दै गएको छ । राइडर्स एण्ड एमटिभी जोन क्लब’ले साइकलमा जोखिमपूर्ण कौशल (स्टण्ट) देखाउने खेलाडी बन्न हौस्याइरहेको छ ।

किरण राई क्लबमै गाइड छन् । साइकल राइडिङ समूहको नेतृत्व गरेर विभिन्न स्थानमा जान्छन्। धरानमा साइक्लिङ सोख निकै बढेको छ ।

साइक्लिङ रुट

रेस राइडिङ, फ्री राइडिङ, अरबान राइडिङ र रोड बाइकिङका लागि राम्रो मानिने धरान वरिपरि साइकल राइडिङका गजबका रुटहरू रहेका छन् । त्यसमध्ये उत्तरमा भेडेटार, डाँडाबजार, ध्वजे डाँडा, राजारानी, ओख्रेबाट डाउनहिल याङसिला, पानमारा हुँदै एक दिनमा धरान आइपुगिन्छ । चिसो मौसममा पहाडी जनजीवन नियाल्दै धरान झार्नु यो रुटको विशेषता हो।

धरानको दक्षिणतिर चारकोसे झाडी र ताल–तलैया हुँदै अगाडि बढ्ने पाँच किलोमिटरको अर्को रुट पनि छ । त्यसैगरी, पूर्वमा पानमाराको कृषि रुट भएर सेरा खोलाबाट धरान फर्कन सकिन्छ । पश्चिमतर्फ चतरा–बराहक्षेत्र–कोशीटप्पु–रामधुनी रुट छ । कोशीटप्पु आरक्ष विश्वकै दुर्लभ अर्ना र ४९१ प्रजातिका चराको लागि प्रसिद्ध छ । बराहक्षेत्र हिन्दूहरूको चारधाममध्येको एक हो भने रामधुनीको पनि ठूलै धार्मिक महत्व छ । यो रुटमा पर्ने सप्तकोशीमा क्याम्पिङ, फिसिङ र बिच राइडिङ पनि गर्न सकिन्छ ।

राइडरहरूका लागि क्लबले गु्रप राइडको व्यवस्था गरेको छ । रु.५०० मा दिनभरिलाई माउन्टेन बाइकसहित लाने गरेको छ । गु्रप राइडिङको लागि स्थानीय र साहसिक साइक्लिङका लागि विदेशीसहित इटहरी र काठमाडौंका सौखिन धरान आउन थालेका छन् । उनीहरूका लागि छट्टै गाइडको व्यवस्था गरिएको छ ।

२०६७ सालमा दिपक राई, मनोज चाम्लिङ, सचिन राई, सन्तोष राई, दिलीप चाम्लिङ, कृष्ण राई र विष्णु लिम्बूले ग्रीन पायनियर्स ग्रुपमार्फत धरानमा साइक्लिङ अभियान शुरू गरेका थिए । धरानको साइक्लिङ अभियानमा सुधन थापाको पनि देन छ। डिपो हाईस्कूलमा वातावरण विज्ञानका शिक्षक दिपक धरानमा वातावरणीय चेतना जगाउन पायनियर्स गु्रप खोलेका हुन ।

अहिले पायनियर्स ग्रुपका सदस्यहरू राइडिङ एण्ड एमटिभी जोन क्लबमा आबद्ध छन् । दुई वर्षअघि स्थापित राइडर्स क्लबका अनुसार अहिले धरानमा २०० जनाले नियमित साइकल चलाइरहेका छन् । त्यसमध्ये करीब २० जनासँग रु.३० हजारदेखि रु.१ लाख ५० हजारसम्मको माउन्टेन बाइक छ । क्लबले आउँदो तीन वर्ष्भित्र धरानलाई साइकलको शहर बनाउने लक्ष्य लिएको छ । क्लबले उदय सामुदायिक वनमा साइकल पार्क समेत बनाउँदैछ ।

धरानलाई साइकल सिटी बनाउने अवधारणा बोकेका हेम लिम्बूको सपना हो । साइकलका अभियन्ताहरु अहिले धरानमा प्रसस्तै छन्। उनीहरु डाउन हिलको खोजी गर्छन्। पूर्वका हरेक क्षेत्रमा पुग्छन्। र, साइकलबाटै यात्रा गर्दै धरान फिर्छन्।

अहिलेसम्म उनीहरुले पूर्वको सोलुखुम्बू, ओखलढुंगादेखि लिएर संखुवासभाको गुफापोखरीको रुट पनि पत्ता लगाइसकेका छन् । त्यतिमात्रै हैन, धनकुटाको राजारानी, डाडाबजार, हिले, सुनसरी विष्णुपादुकाको भञ्ज्याङ, बराहक्षेत्र, कोशी टप्पुको रुट पनि तय गरिसकेका छन्।

त्यहाँ उनीहरु जाने मात्रै हैनन्। साइकलमार्फत् भिजिट गर्न चाहानेलाई २ जना गाइडसहित पुर्याउँछन्। ’टुर्स प्याकेज पनि तय गरेका छन् । युवापूस्ताहरु मात्रै हैन, जंगल सफारी गर्न पछिल्लो समय नेपाली सेनाका कर्णेल, जर्नेलसम्म आइपुग्छन् । क्याम्प फायर गर्दै एक रात बस्नेसम्मको सुविधा पनि गराउने गरेका छन्। ग्रिनह्विल्समा २० हजारदेखि १ लाख ७० हजारसम्मका माउन्टेन बाइकहरु राखिएका छन्। ती बाइकहरु बिक्री मात्रै हैन, भाडामासमेत सञ्चालित हुन्छन् । माउन्टेन बाइकको पार्किङ जोनसमेत तय गरिएको छ ।

धरान १८ स्थित डिपोट उच्चमावि पार्किङ जोन बनाइएको छ ।