क्षितिज विक्रम खनाल
नेपाल हिन्दु बहुल राष्ट्र हो। यहाँको सामाजिक संरचना, सांस्कृतिक चेतना, पर्व–परम्परा र जीवनदर्शनको आधार हिन्दु दर्शनमै टेकेको छ। यद्यपि, नेपाल बहुधार्मिक देश पनि हो, जहाँ विभिन्न धर्म, संस्कृति र परम्पराहरू सहअस्तित्वमा छन्। यही सहअस्तित्वको परिवेशमा पछिल्ला वर्षहरूमा “क्रिसमस डे” नामक पर्व नेपालमा तीव्र रूपमा देखिन थालेको छ। यो केवल एउटा नयाँ पर्वको प्रवेश मात्र होइन, बरु सांस्कृतिक चेतना, धार्मिक समझदारी र सामाजिक दिशाबोधसँग जोडिएको गम्भीर विषय बनेको छ।
क्रिसमस डे मूलतः इसाई धर्मसँग सम्बन्धित पर्व हो। इसाई धर्मका संस्थापक ईसा मसीहको जन्मको सम्झनामा यो पर्व मनाइन्छ। धार्मिक मान्यताअनुसार ईसा मसीहलाई परमेश्वरको पुत्र तथा मानवजातिको उद्धारक मानिन्छ। बाइबलको नयाँ करारमा वर्णन गरिएअनुसार उनको जन्म अत्यन्त साधारण परिवेशमा भएको थियो। यही साधारणतामार्फत इसाई धर्मले एउटा गहिरो सन्देश दिन्छ-ईश्वर शक्ति, वैभव वा धनमा होइन, प्रेम, करुणा र सेवामा प्रकट हुन्छ।
ऐतिहासिक रूपमा ईसा मसीहको वास्तविक जन्ममिति स्पष्ट छैन। चौथो शताब्दीमा रोमन साम्राज्यले डिसेम्बर २५ लाई क्रिसमस डेका रूपमा औपचारिक मान्यता दिएको मानिन्छ। त्यस समयमा रोमन समाजमा सूर्यपूजासँग सम्बन्धित पर्वहरू प्रचलित थिए। नयाँ धर्मलाई समाजमा सहज रूपमा स्थापित गर्न पुराना सांस्कृतिक पर्वहरूसँग समायोजन गर्दै यो मिति तय गरिएको इतिहासकारहरूको मत छ। यही प्रक्रियाबाट क्रिसमस युरोप हुँदै विश्वका विभिन्न भागमा फैलिएको हो।
नेपालमा क्रिसमस डे को प्रवेश तुलनात्मक रूपमा नयाँ मानिन्छ। यसको औपचारिक उपस्थिति बीसौँ शताब्दीपछि मात्र देखिन्छ। मिशनरी विद्यालय, अस्पताल र चर्चहरूको स्थापनासँगै इसाई समुदाय विस्तार भयो र क्रिसमस मनाउने परम्परा सुरु भयो। प्रारम्भमा यो पर्व सीमित धार्मिक समुदायभित्र सीमित थियो, तर समयसँगै शहरीकरण, शिक्षाको विस्तार र बाह्य सांस्कृतिक प्रभावका कारण यो सार्वजनिक रूपमा देखिन थाल्यो।
आज काठमाडौं, पोखरा, धरान, बुटवल, चितवनजस्ता सहरहरूमा क्रिसमसको अवसरमा सजावट, कार्यक्रम, गीत–संगीत र सार्वजनिक उत्सवहरू देखिन्छन्। बजार, होटल, रेस्टुरेन्ट र व्यापारिक केन्द्रहरूमा विशेष चहलपहल हुन्छ। यसले एउटा गम्भीर प्रश्न उठाउँछ-क्रिसमस नेपालमा किन यति व्यापक बन्दै गइरहेको छ?
यसको पछाडि शिक्षा प्रणाली, सञ्चार माध्यम, विश्वव्यापीकरण, धर्मनिरपेक्ष राज्य व्यवस्था, शहरी जीवनशैली र उपभोक्तावादी संस्कृतिको संयुक्त प्रभाव देखिन्छ। विशेषगरी मिशनरी विद्यालयमार्फत बालबालिकाले क्रिसमससँग प्रारम्भिक परिचय पाएका छन्। सञ्चार माध्यम र सामाजिक सञ्जालले यस पर्वलाई रमाइलो, आधुनिक र आकर्षक उत्सवका रूपमा प्रस्तुत गरेका छन्। परिणामस्वरूप, क्रिसमस बिस्तारै धार्मिक सीमाभन्दा बाहिर निस्केर सामाजिक उत्सवको रूपमा स्थापित हुँदै गएको देखिन्छ।
यही सन्दर्भमा एउटा महत्वपूर्ण प्रश्न उठ्छ-हिन्दु बहुल देश नेपालमा हिन्दु समुदायले क्रिसमसलाई कसरी लिनुपर्छ? यो प्रश्न केवल एउटा पर्वप्रतिको दृष्टिकोणको विषय होइन, सांस्कृतिक चेतना र धार्मिक आत्मबोधसँग प्रत्यक्ष सम्बन्धित छ।
हिन्दु दर्शन स्वभावैले बहुलवादी र समावेशी छ। “एकं सद् विप्रा बहुधा वदन्ति” भन्ने वैदिक चिन्तनले विभिन्न आस्थालाई सम्मान गर्ने संस्कार हिन्दु सभ्यतामा गहिरो रूपमा स्थापित छ। त्यसैले अन्य धर्मका पर्वप्रति सम्मान देखाउनु हिन्दु मूल्यविपरीत होइन। क्रिसमसलाई सम्मान गर्नु आफ्नो धर्म त्याग्नु होइन, बरु अर्काको आस्थाप्रति सहिष्णुता देखाउनु हो।
तर यहाँ एउटा सूक्ष्म तर अत्यन्त महत्वपूर्ण भेद छ-सम्मान र अन्धानुकरणबीचको भेद। सम्मान भनेको बुझेर, सीमाभित्र रहेर स्वीकार गर्नु हो। अन्धानुकरण भनेको आफ्नै पहिचान बिर्सेर बाहिरी आकर्षणमा हराउनु हो। यही सीमारेखा स्पष्ट नहुँदा सांस्कृतिक भ्रम उत्पन्न हुन्छ।
वास्तविकता के छ भने नेपालका धेरै हिन्दुहरूले क्रिसमसलाई धार्मिक पर्वभन्दा बढी सामाजिक उत्सवका रूपमा लिएका छन्। केक काट्ने, सजावट गर्ने, साथीभाइसँग भेटघाट गर्ने र रमाइलो गर्ने प्रवृत्ति बढी देखिन्छ। धेरैका लागि यो “पार्टीको अवसर” बनेको छ। यसलाई धर्म परिवर्तनसँग सिधै जोडेर हेर्नु उपयुक्त नहुन सक्छ।
तर समस्या त्यहाँबाट सुरु हुन्छ, जहाँ आफ्नै पर्वहरूप्रति चासो घट्दै जान्छ र बाहिरी पर्वप्रति आकर्षण बढ्दै जान्छ। दशैं, तिहार, छठ, माघे सङ्क्रान्ति, गाइजात्राजस्ता गहिरो दार्शनिक र सांस्कृतिक अर्थ बोकेका पर्वहरूप्रति चिन्तन, तयारी र चेतना कमजोर हुँदै गएको अनुभूति समाजमा देखिन थालेको छ। यस्तो अवस्थामा क्रिसमसको बढ्दो प्रभाव सामाजिक सहिष्णुतामात्र नभई सांस्कृतिक चेतनाको कमजोर संकेत पनि हुन सक्छ।
धार्मिक सहिष्णुता भनेको सबै पर्वलाई एउटै तरिकाले मनाउनु होइन। सहिष्णुताको अर्थ आफ्नो धर्म, संस्कृति र दर्शनमा दृढ रहँदै अरूको आस्थाको सम्मान गर्नु हो। यदि हिन्दु बहुल समाजमा आफ्नै धार्मिक मूल्यहरू कमजोर हुँदै गए र बाहिरी संस्कृतिले प्रमुख स्थान लिन थाल्यो भने दीर्घकालीन रूपमा पहिचानको संकट उत्पन्न हुन सक्छ।
आज नेपालमा क्रिसमस धेरैका लागि धार्मिकभन्दा बढी उपभोक्तावादी पर्व बन्दै गएको देखिन्छ। ईसा मसीहको मूल सन्देश-प्रेम, सेवा, क्षमा र मानवता-भन्दा बाहिरी सजावट, उपभोग र देखासिकी प्राथमिकतामा परिरहेको छ। यद्यपि, यो समस्या केवल क्रिसमससँग मात्र सीमित छैन; आधुनिक समाजमा प्रायः सबै पर्वहरूले भोगिरहेको साझा चुनौती हो।
अतः प्रश्न क्रिसमस मनाउने कि नमनाउने होइन। प्रश्न यो हो-हामी आफ्नै पर्व, परम्परा र दर्शनप्रति कति सचेत छौँ? हिन्दु बहुल देशका नागरिकका रूपमा हामीले अरू धर्मका पर्वप्रति सम्मान देखाउनुपर्छ, तर आफ्नै सांस्कृतिक जरा मजबुत राख्नु पनि उत्तिकै आवश्यक छ।
अन्ततः पर्वहरू केवल रमाइलोका लागि होइनन्। ती समाजको चेतना, मूल्य र दर्शनका संवाहक हुन्। यदि हामी पर्व मनाउँदा त्यसको अर्थ बिर्सन्छौँ भने त्यो पर्व खोक्रो बन्छ। क्रिसमसको सन्दर्भमा पनि यही आत्ममूल्याङ्कन आवश्यक छ। नेपालजस्तो बहुधार्मिक तर हिन्दु बहुल समाजमा सन्तुलित, विवेकपूर्ण र चेतनायुक्त दृष्टिकोण नै दीर्घकालीन सामाजिक सद्भावको आधार बन्न सक्छ।
प्रतिक्रिया